ایاصوفیه
در شماره قبلی مجله به هنر بیزانس پرداختیم و اینکه ایاصوفیه مهمترین بنای یادمانی هنر بیزانس است و امروز نگاهی عمیق‌تر به این مهم می‌اندازیم.
«ایاصوفیه» یک بنا و عبادتگاه تاریخی واقع در استانبول ترکیه است که به عنوان کلیسای جامع مسیحی اُرتدوکس، کلیسای جامع کاتولیک رومی، مسجد عثمانی و یک موزه استفاده شده است. ایاصوفیه از سوی سازمان یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شده و مورد احترام مسیحیان و مسلمانان است و از مهمترین مکان‌های گردشگری ترکیه محسوب می‌شود. این بنا یادگار امپراطوری روم شرقی و شاهکار معماری بیزانسی است و یک کلیسای مسیحیت شرقی بوده که ساختمان فعلی آن در دوره امپراطوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور همسر امپراطور ژوستینین یکم، «تئودورا» ساخته شده است. این کلیسا نخست «کلیسای بزرگ» نام گرفت و پس از فتح استانبول، «سلطان محمد فاتح» دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند.
پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن «آتاترک»، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا ۱۱ ژوئیه ۲۰۲۰ به همین شکل باقی ماند. در این تاریخ، با موافقت «رجب طیب اردوغان»، ایاصوفیه به مسجد تبدیل شد. ارتفاع گنبد بزرگ این بنا از سطح زمین ۵۵ متر و قطر آن ۳۱ متر می‌باشد که به وسیله ۴۰ پشت‌بند بزرگ و روی چهار ستون اصلی سوار شده است. بیایید نگاهی به تاریخچه آن بیندازیم.
کلیسای اول
در محل کنونی ایاصوفیه ابتدا کلیسایی وجود داشت که اکنون اثری از آن به جای نمانده است. در آن زمان‌ها معمولاً محل احداث اماکن مقدس با توجه به وجود معبد مقدس در زمان‌های گذشته انتخاب می‌شد. ساخت کلیسای اول که به نام کلیسای بزرگ شناخته می‌شد در زمان امپراطوری «کنستانتین دوم» و به روایتی «کنستانتین کبیر»، در کنار محلی که قصر شاهنشاهی در یک طرف و در طرف دیگرش کلیسای کوچکی به نام «آیا ایرنه» قرار داشت، شروع شد. این کلیسای کوچک در طول مدت احداث کلیسای بزرگ محل عبادت مسیحیان بود تا اینکه ساختمان کلیسای بزرگ اتمام یافته و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. هر دو‌کلیسای موجود در این محل طی سال‌های بعد، مکان‌های اصلی جمع شدن ایمانداران بودند.
کلیسای دوم
پس از وقوع تضادی عمیق بین «ملکه آلیا اودوکسیا همسر آرکادیوس» و اسقف قسطنطنیه، «یوحنا خریسوستوروس»، اسقف در۲۰ ژوئن ۴۰۴ به تبعید محکوم شد.
این امر باعث وقوع شورشی بزرگ گردید که در طول آن کلیسای اول تقریباً به طورکامل سوزانده شد. «تئودئوس دوم» سپس دستور ساخت کلیسای دوم را داد. این کلیسا در۱۰ اکتبر ۴۱۵ میلادی افتتاح گردید. در اول ژانویه ۵۳۲، بار دیگر شورشی بزرگ در استانبول بین ساکنان شهر شروع شد. این شورش به دلیل وسعت و مدت آن باعث خسارات جبران‌ناپذیری به مردم، شهر و زیربنای حکومت گردید. در طول این مدت افسران حکومت بسیاری از شورشیان را جمع‌آوری و به زندان منتقل نمودند.
دو گروه بزرگ در شهر که به گروه‌های «سبز و آبی» معروف بودند و در واقع تضاد بین آنها باعث شروع شورش گردیده بود در این زمان با توجه به دخالت دولت و دستگیری تعداد زیادی از افراد هر دو گروه، بین خود اعلام صلح نموده و توجه خود را به سوی حکومت و به هم‌زدن ثبات آن معطوف نمودند. این دو گروه سپس به زندان حمله نموده آن را تصرف کردند و زندانیان را آزاد نمودند. سپس آنها اقدام به آتش زدن اماکن و بناها کردند به طوری‌که تصور می‌شد این شهر، شهر آنها نبوده و سرزمین بیگانه‌ای را تصرف کرده باشند. سران سلطنت، اشرافیان و تعدادی از نمایندگان مجلس خود را در طبقه بالای قصر مخفی نمودند. در این روز گروه‌های شورشی کلماتی از قبیل «فتح شهر» به کار می‌بردند و برای همین این شورش را «شورش تصرف» نام‌گذاری کردند.در این زمان تمام امید پادشاه ژوستینین یکم و همسرش تئودورا معطوف به دو سردار ارشد ارتش خود به نام‌های «بلیساریوس و موندوس» شده بود. بلیساریوس که تقریباً همان روزها با ارتش با تجربه خود از «جنگ کالینیکوم» با ایران بازگشته بود هدایت ارتش خود را در مبارزه با شورشیان به دست گرفت و موفق شد پس از کشتن بیش از۳۰ هزار نفر از جمله رهبران شورشیان «هایپاتیوس و پامپیوس» و به دریا انداختن جنازه آنها شورش را خاموش کرده و بار دیگر حکومت موجود را تثبیت نماید.
برخی از سنگ‌های مرمر کلیسای دوم در طول مدت آتش‌سوزی و خرابی کلیسا از بین نرفته و هنوز هم موجود می‌باشند مانند مجسمه «دوازده بره» نماد دوازده شاگرد اکنون در حیاط موزه ایاصوفیه به نمایش گذارده شده‌اند. خاکبرداری جهت کشف آثار باقیمانده دیگر از کلیسای دوم به خاطر صدمات احتمالی به ساختمان کنونی بعد از ۱۹۳۵ دیگر انجام نگردید.
کلیسای سوم (ساختمان فعلی ایاصوفیه)
در ۲۳ فوریه سال ۵۳۲ میلادی، تنها چند روز پس از نابودی کلیسای دوم، «ژوستینین یکم» تصمیم به ساخت کلیسای سوم که بزرگتر و با عظمت‌تر بود گرفت. ژوستینین یکم، فیزیکدان معروف «ایسیدور میلتوس» و ریاضیدان معروف آن زمان «آنتمیوس ترالس» را برای نقشه‌کشی و رهبری بنای کلیسای سوم انتخاب نمود. البته آنتمیوس در سال اول ساخت درگذشت.
برای ساخت ایاصوفیه یا کلیسای سوم، ژوستینین دستور وارد نمودن تمامی مواد و بهترین آنها از سراسر امپراطوری را داد. این شامل ستون‌هایی از معبد آرتمیس، سنگ‌های بسیار بزرگ از مناطق دورافتاده، سنگ آذرین از مصر، مرمرهای سبز از تسالی، سنگ‌های سیاه از منطقه بسفر و سنگ‌های زرد از سوریه می‌باشد. در طول ساخت کلیسای سوم بیش از ده هزار نفر کار کردند. حتی از همان ابتدا هم، دانشمندان این را به عنوان بزرگترین پروژه مهندسی زمان خود که نشان دهنده خلاقیت و توانایی‌های بسیار بالای متخصصین و معماران آن دوره بود، تشخیص دادند. به نظر می‌رسد معماران جهت پوشش دادن فضای بسیار بزرگ روی ساختمان از تئوری «هرون اسکندرانی» برای ساختن گنبد استفاده نموده باشند. فرمانروا به همراه «اسقف اوتیخیوس» در ۲۷ دسامبر۵۳۷، کلیسا را در مراسمی با شکوه افتتاح نمودند. لازم به ذکر است بخش عظیمی از موزائیک کاری داخل کلیسا نیز در زمان حکومت امپراطور ژوستین دوم انجام گردید که بین سال‌های (۵۷۸ – ۵۶۵) میلادی بود.
زلزله‌های مهلکی که در ماه اوت ۵۵۳ و دسامبر ۵۵۷ آمد، باعث ایجاد ترک‌های بزرگی در سقف گنبد اصلی و نیمه گنبد بخش شرقی ساختمان گردیده و بالاخره در زمین‌لرزه ۷ می ۵۵۸، گنبد اصلی کاملاً فرو ریخت که ریزش آن همچنین باعث نابودی محراب گردید. امپراطور فوراً دستور بازسازی مجدد گنبد و بقیه خرابی‌ها را داد و این امر را به خواهرزاده جوان خود واگذار کرد. اینبار از مواد سبک‌تری استفاده شد و همچنین گنبد را به اندازه ۵/۲۰ متر بالاتر برد که این سازه تاکنون باقیمانده است. اتمام بازســـازی کلیسا تـا ســال ۵۶۲ بــه طـول انجامید و به فرم کنونی آن درآمـــــد. در ۲۳ دسامبر ۵۶۲ کـــلیسای ایاصــوفیه، بــار دیــگر درب‌های خود را به روی پرستش‌کنندگان گشود. در سال ۷۲۶ «لئون سوم» فرمان‌هایی مبنی بر غیرقانونی بودن ستایش و نیایش تصاویر صادر کرد و به ارتش خود دستور داد که تمامی شمایل‌های مذهبی را نابود کنند. در این زمان تمام تصاویر و مجسمه‌های موجود در کلیسای ایاصوفیه نابود یا به محل دیگری منتقل شدند. این مسئله تا پایان دوران «شمایل شکنی»، به جز دوران کوتاه حکومت ملکه ایرن ادامه داشت.
امپراطور «تئوفیلوس» در زمان حکومت بین سال‌های ۸۲۹ تا ۸۴۲ که شدیداً تحت تأثیر هنرهای اسلامی بود، دستور نصب دربی نقره‌ای با نماد حک شده خود بر آن را در ورودی جنوبی کلیسا صادر نمود. در سال ۸۵۹ بار دیگر کلیسا در نتیجه آتش‌سوزی بزرگی دچار خسارت و متعاقباً در ژانویه ۸۶۹ زمین‌لرزه دیگری موجب سقوط نیمه گنبد موجود در ایاصوفیه گردید. امپراطور «باسیلیوس یکم» نیز دستور ترمیم مجدد آن را داد.
در این شماره دیدیم که چطور هزاران نفر در ساخت بنا مشغول بودند و این اثر عظیم دست‌خوش چه تغییرات و تحولاتی شده است خداوند می‌فرماید شما سنگ‌های زنده کلیسای حقیقی هستید و به تک‌به‌تک ما در این همکاری نقش داده است پس بیایید تا در هویتمان استوار بایستیم و اجازه ندهیم سیلی از شورش‌ها، تفکرات متضاد و … به پیکر کلیسای حقیقی یعنی من و شما ضربه بزند.
درشماره بعد نیز به ادامه این قسمت می‌پردازیم.
