«هنر بیزانس» نامی است برای ساخته‌های هنری «امپراطوری بیزانس» یا «امپراطوری روم شرقی» و همچنین به عنوان ملت‌ها و دولت‌هایی که از دیدگاه فرهنگی این هنر را از امپراطوری دریافت کردند و تحت تأثیر آن قرار گرفتند، اگر چه خود این امپراطوری از تجزیه روم پدید آمد ولی تا زمان سقوط قسطنطنیه به دست «سلطان محمد فاتح» در سال ۱۴۵۳ این امپراطوری توانست هنر بیزانسی را به کشورها و «کلیساهای ارتدوکس» در شرق اروپا و همچنین به برخی از کشورهای مسلمان شرق مدیترانه صادر کند.
تعدادی از کشورهای معاصر که از دیدگاه فرهنگی تحت تأثیر امپراطوری بیزانس قرار گرفتند در واقع بدون اینکه بخش کاملی از آن را دریافت نمایند «به عنوان مشترک‌المنافع بیزانس» نامیده شدند که این کشورها عبارت هستند از: «بلغارستان، صربستان و روسیه، همین‌طور برخی از کشورهای غیر ارتدوکس مانند جمهوری ونیز و پادشاهی سیسیل.» این کشورها با وجود اینکه تحت تأثیر بخشی از فرهنگ غرب اروپا قرار داشتند، هنر ایجاد شده توسط مسیحیان ارتدوکس در شرق اروپا، نشأت گرفته از «امپراطوری عثمانی» است که اغلب به نام پس از بیزانس نامیده می‌شود. این هنری است دارای سنت‌های خاص که تا حدودی از امپراطوری روم شرقی نشأت گرفته، به خصوص با توجه به نقاشی «آیکون» و معماری کلیسا در «یونان، صربستان، بلغارستان و روسیه و دیگر کشورهای ارتدوکس شرقی» که تا به امروز ادامه دارد.
ده‌ها سال پس از بنیانگذاری «کنستانتینوپل» یا (قسطنطنیه) در 324 میلادی «روم جدید شرق، در محل شهر یونانی بیزانس» روند مسیحی شدن امپراطوری روم شتاب گرفت و سرانجام در380 میلادی، «تئودوسیوس اول» فرمانی صادر کرد که مسیحیت را دین دولتی اعلام می‌کرد. تاریخ نگاران با استفاده از نام اولیه شهر «کنستانتینوپل» امپراطوری مسیحی روم شرقی را بیزانس می‌نامند و همه چیزهای مربوط به این امپراطوری، قلمرو، تاریخ و فرهنگ آن را (بیزانسی) می‌خوانند.
امپراطوران بیزانسی خودشان را جانشینان زمینی عیسی مسیح می‌دانستند. خواست آنها، خواست خداوند بود و آنها بیشترین اقتدار معنوی و مادی را داشتند.
این امپراطوران در مقام یگانه صاحبان اقتدار کلیسا و دولت، قدرتشان را نه با «سنا» تقسیم می‌کردند و نه با «شورای کلیسا.»
آنها با درآمیختن وظایف «پاپ» و «سزار» که دنیای مسیحی غربی، قاطعانه آنها را از یکدیگر جدا نگه می‌داشت بر همه چیز و همه‌کس فرمان می‌راندند، مقام رفیع امپراطوران بیزانسی آنها را تبدیل به خدایان زمینی کرده بود.
بیایید تا نگاهی به دوره‌های بیزانس بیندازیم.
تاریخ نگاران هنر، تاریخ هنر بیزانس را به سه دوره تقسیم می‌کنند
نخستین دوره، بیزانس اولیه: از عصر امپراطور «یوستینیانوس» تا آغاز شمایل شکنی (تخریب تمثال‌های مقدس) در دوره «لئو سوم» در726 میلادی استمرار یافت.
دوره بیزانس میانه: از ترک شمایل شکنی در843 میلادی شروع شد و با اشغال قسطنطنیه به دست صلیبی‌های غربی در1204 میلادی پایان یافت.
بیزانس متاخر: مطابق است با دوره پس از تسخیر مجدد قسطنطنیه به دست بیزانسی‌ها در1261 میلادی تا شکست نهایی و سقوط آن در برابر ترکان عثمانی در سال 1453 میلادی.
هنر بیزانس اولیه
هنر بیزانس در این ایام در قالب سبکی کاملا بدیع و متمایز سر برآورد و بلاتکلیفی‌ها و تردیدهای تجارب هنری صدر مسیحیت را پشت سر گذاشت، هنر و معماری دوره یوستینیانوس با استقلالی جدید و نیروی ابتکار، خصلت منحصر به فرد فرهنگ مسیحیت شرقی را که در قسطنطنیه متمرکز بود به روشنی نمایان می‌کند. یوستینیانوس بیش از30 کلیسا فقط در پایتخت ساخت و یا بازسازی کرد و فعالیت‌های سازندگی وی به سرتاسر امپراطوری بیزانس کشیده شد و بناهای یادمانی عظیم او سبک بیزانسی را در معماری برای همیشه مشخص کرد.
نمونه‌هایی از هنر بیزانس اولیه:
ایاصوفیه: مهمترین بنای یادمانی هنر بیزانس می‌باشد که بزرگ‌ترین و همچنین یکی از عالی‌ترین دست آوردهای معماری جهان است.
کلیسای سان ویتاله: بزرگ‌ترین کلیسای راونا واقع در ایتالیا می‌باشد.
کوه سینا: یوستینیانوس کوه سینا را در مصر که نفیس‌ترین شمایل‌های بیزانس اولیه در آنجا محفوظ مانده است بازسازی کرد.
شمایل‌ها: از واژه یونانی به معنای تمثال یا تصویر نقاشی‌های کوچک قابل حمل گرفته شده که مسیح، مریم (مادر عیسی) یا رسولان یا ترکیبی از هرسه را نمایش می‌دهند.
هنر بیزانس میانه
کلیساهای بیزانس میانه، دیوارهای بیرونی بسیار تزیین شده و نیز گنبدهایی دارند که بر ساقه‌های روی مرکز چلیپای یونانی سوارند. برفراز طرح‌های موزاییکی داخلی اغلب تمثالی از مسیح در مقام فرمان روای دو جهان در گنبد قرار داشت.
نمونه‌هایی از هنر بیزانس میانه:
دافنی: نزدیک آتن در حومه یونان قرار دارد و آثاری از هنر بیزانس میانه را در خود جای داده است.
کلیسای سان مارکو در ونیز: در دوره بیزانس اولیه، «ونیز» که در130 کیلومتری شمال «راونا» بر ساحل شرقی«ایتالیا» قرار دارد، تحت تاثیر حمایت کانون قدرت بیزانسی بود. محوطه داخلی کلیسای سان مارکو مثل نقشه کف آن در واقع بیزانسی است.
نرزی: واقع در مقدونیه می‌باشد که در آن آثاری از هنرها و نقاشی‌ها برای به تصویر کشیدن شخصیت‌ها و حوادث اصلی عهد جدید فراگیر شد.
مریم مادر عیسی ولادیمیر: در هنر بیزانس میانه، فراگیر شدن شمایل‌های نقاشی شده مجدداً شکل گرفت، روحانیون شروع به احیا نمایش شمایل‌ها بر اساس سلسله مراتب «مسیح، مادر عیسی، یحیی تعمید دهنده و سایر قدیسان» کردند که یک نمونه از این آثار مریم مادر عیسی، ولادیمر می‌باشد.
هنر بیزانس متاخر
در اواخــــر قـــرن یــازدهـم و دوازدهـم ســــه واقــــعه سرنوشــت‌ســـــاز وضـــعیت بیزانـــس را بــــه وخــامت کشاند.
«ترکــــــان سلجـــوقی» بیشتر «آناتولی» را تصــرف کــردند، کلیسای ارتـــودکس بیــزانس سرانجام از کلیسای کاتولیک روم گسســـت و جـــنگ‌های صلیبی باعث شدند که لاتین‌ها بر سر راهشان برای جنگ بین مسیحیت با سارازن‌ها (مسلمانان) در «سرزمین مقدس» به قلمرو بیزانس وارد شوند. صلیبی‌ها بارها و بارها در سر راهشان برای کیفر دادن کافران از قسطنطنیه عبور کرده و از دیدن ثروت و شوکت آنجا شگفت زده شده بودند.
حسادت، حرص و کینه‌های قومی، صلیبی‌ها را برانگیخت تا در جنگ صلیبی چهارم در سال‌های 1203 و 1204 میلادی به تحریک ونیزی‌ها مسیر سفرشان را برای مقابله با مسلمانان در فلسطین تغییر دهند و به جای آن به قسطنطنیه حمله کنند.
آنچه از قلمرو بیزانس باقی ماند به سه دولت کوچک تقسیم شد و در نهایت در سال 1453 میلادی ترکان عثمانی که آن زمان قدرت سهمناکی بودند قسطنطنیه را تسخیر کردند و به تاریخ طولانی بیزانس پایان دادند.
همانطور که نگاهی به تاریخ در متن بالا انداختیم و با اسامی زیادی در ادوار مختلف روبرو شدیم و شروع و پایان دوره‌ها، پیروزی‌ها و شکست‌ها، مهاجرت‌ها و سفرها را دیدیم و دریافتیم که چه زیبا و باشکوه است تاریخ هنری که از گذشته به یادگار مانده.
اما نکته قابل توجه و مهم اینجاست که همه این دوره‌ها روزی آغاز شدند و روزی هم به زوال رفتند اما تنها خداست که تا به ابد باقی می‌ماند و تغییری نمی‌کند او صخره مستحکم ماست که فراتر از هر فرهنگ، مذهب، تاریخ و جغرافیا می‌توانیم به او تکیه کنیم.
بیایید تا امروز قلب‌هایمان را برایش باز کنیم و فرهنگ خدا و کتاب مقدس را بر تن کنیم و به دنبال رساندن کلام خدا به سرزمین‌های خشک و قلب‌های تشنه باشیم تا آنها نیز حیات، زندگی و ماندگاری حقیقی را تجربه کنند. در شماره بعدی مجله نگاهی بیشتر به هنر بیزانس و ایاصوفیه خواهیم انداخت.
فیض مشارکت روح‌القدس با شما.
